ژیان وەك پایسكیل سواری وایە، بۆ ئەوەی هاوسەنگییەكەی بپارێزی
پێویستە بەردەوام لە جوولەدا بیت, ئەلبێرت ئەنیشتاین لە وتەیەكی بۆ ئەدوارد ی كوڕی 1930/2/5.
لای ئێمەی كورد تا ئێستا لایەنەكانی پێوەندیی نێوان فیزیا و فەلسەفە یان فەلسەفە و فیزیا یان فەلسەفە و زانست بە شێوەیەكی گشتی ڕوون و ئاشكرا نین، بە تایبەت فیزیای نوێ كە پێوەندیی تەواوی بە یاسا ژمێركارییەكانەوە هەیە، هەروەها كێشەی بێكۆتابوون لە فیزیا و كۆسمۆلۆجیا و ماتماتیك ء فەلسەفە كە گفتوگۆ و وتوێژ و شیكاری لەبارەیانەوە دەمانگەیەنێتە ئەنجامێكی زانستی، فەلسەفە لە سەردەمانی دێرین و ناوەڕاست لە تێكڕای زانستە سروشتییەكان ء ماتماتیك ء نوژداری و مێژوو و كیمیاش بە بایەختر بووە، بە شێوەیەك فەیلەسوف لەو كاتانەدا ئینسكلۆپیدیای سەردەمانی خۆی بووە، نموونەی چەندین فەیلەسوفی ناودارمان لە چەشنی ئەرەستۆ و ئەفلاتوون ء سوقرات ء.. تاد لەبەر چاوە، فەلسەفەی سروشت كە زۆر كۆنە ء لە ئەنجامی كار و كردەكانی فەیلەسوفانی ئەو سەردەمە چەندین پێشكەوتن ء گۆڕانكاریی گەورەی لە بوارەكانی تیۆری ئەتۆمی ء پرەنسیپی پاراستنی ماددە و بێكۆتایی گەردوون،.. تاد لێكەوتەوە، لەگەڵ ئەوەی پێشكەوتنی بەرهەمهێنان لە سەردەمی ڕێنیسانسدا و پێویستی بوونی بە زانست ء تەكنۆلۆجیا وایكرد كە زانستە پسپۆرییەكان پەرە بستێنن ء لەگەڵ بەرهەمهێناندا كارلێك بكەن و لە ئەنجامدا لە فەلسەفەیش جیاببنەوە و هەریەكەی لای خۆیەوە ڕێگەی تایبەتی خۆی بگرێت.
ئەو گۆڕانكاری ء پێشكەوتنە گەورانەی لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە لەسەرجەم بوارەكانی زانستەكاندا هاتنە ئاراوە وایانكرد كە هەریەك لە بەشەكانی زانستەكان زیاتر لق ء پۆپ بهاوێن ء ئەوانیش بۆ چەندین بەش ء پەلی دیكە دابەش ببن بە تایبەت بوارەكانی زانستی گەردوونی و ئەسترۆنۆمی ء فەلسەفەی زانست ء.. تاد.
بۆ هەر بوارێكی زانستی فەلسەفەیەكی تایبەت هەیە و ئەگەر فەلسەفەش لەم لایەنانە دابڕ بكرێت ئەوا زانستەكان لە لایەنی چارەسەریی كێشە و بیروڕاكانی مرۆڤ و ڕەهەندەكانی بیری پێشكەوتن دەستەپاچە دەبن ء ڕێگەكانی بەرەو پێش چوون بە ئاسانی نابڕن. بۆیە ئەركەكانی فەلسەفە لەم لایەنەوە بریتی دەبێت لە دەستەبەر كردنی بۆچوونی زانستانە بە شێوەیەكی گشتی ء پێشكەوتوو بۆ جیهان ء ئاراستەیەكی زانستیانە دەداتە وەرچەرخانە سۆسێولۆجی ء تەكنیكی ء ڕەهەندەكانی بیری مرۆڤایەتی، ئەمەش دەبێتە بەڵگە و ڕێنیشاندەر بۆ چالاكییە زانستی ء كردەییەكانمان و ئەمانەش وادەكەن كە نەتوانین فەلسەفە لە شوێنی هیچ پسپۆرییەكی دیكە دابنێین، هەر زانستێك بگرێت ئەوا بە شێوەیەكی فراوان ڕێژەیەك لە بوارە پسپۆرییەكەی خۆی نیشان دەدات كە ئەمەش ڕوانینێكی گشتی ء یەكلایەنە نادات ئەگەر فەلسەفە لەو ناوەدا نەبێت.
فەلسەفەی زانستی بریتییە لە زانستێكی تایبەت لە تەك زانستە پسپۆرییەكانی دیكە كە ئامانجێكی هاوبەشیان هەیە، ئەویش ناساندن ء ئاگایییە لە جیهانی مەتریالی بە هەموو شێوەكانیەوە و ڕەنگدانەوەشی لە بیر (الفكر) Thoughtو فەلسەفەش لە زانستە پسپۆریەكانەوە ئەنجامەكانی بەدەست دێنێ كە دواتر دەگەیەنرێت ء لە شێوازی یاسا گشتییەكانی جیهان دادەڕێژرێت كە هیچ زانستێكی دیكە بە تەنیا ئەمەی بۆ ناكرێت، بۆیە فەلسەفە بناغەیەكی فیكری دەداتە زانستە پسپۆرییەكان كە پابەندێتی ء ئەمەش وا دەكات كە ڕوانینێكی ڕاست ء ڕەوانمان بۆ جیهان هەبێت.
ئەگەر گەیشیتنە ئەو بیروڕایەی كەوا ئەركی زانستیی فەلسەفە بریتییە لە دۆزێنەوەی ئەو یاسا گشتییانەی سروشت ء كۆمەڵگە و ئایدیا لەسەری دەڕوات ء بەردەوام دەبێت، ئەوا پێویستە زانستە پسپۆرییەكان بێنینە گۆڕێ ء باسیان لێوە بكەین، هەروەها پێویستە ئەوەش بزانین كە بە تەنیا ڕامان لە سروشت ء كۆمەڵگە و پشت بەستن بە شارەزایی ڕۆژانەی تاكەكەس نامانگەیەنێتە ئەو ئەنجامە فەلسەفییانەی كە دەتوانین پابەندی بین، چونكە زانیاری ء شارەزایی تاكەكەس لە زۆربەی كاتدا تەنگەبەر و ناتەواوە بە هۆی ئەوەی یەك لایەنەیە. فەلسەفە بە شێوەیەكی گشتی پێویستە پشت بە زانست و ئەنجامەكانی زانستە پسپۆرییەكان ببەستێت.
ئەگەر فەلسەفەی زانستیش بایەخ بە یاسا گشتییەكان بدات ء لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە زانستە پسپۆرییەكان بدات، ئەوا ناتوانێت شوێنی ئەم زانستانە بگرێتەوە و ئەرك ء پسپۆریی فەلسەفەش نییە یاسا فیزیاییەكان یان یاسا كیمیاییەكان بدۆزێتەوە، بەڵكو ئەمە ئەركی فیزیا و كیمیا خۆیانە. شیكردنەوەی زانستیانەی پرسە فیزیاییە نوێیەكان بایەخێكی زۆری بۆ فەلسەفە و فیزیاش هەیە و فەلسەفەی زانستی بەشدارە لە ڕوونكردنەوە و بە قوڵایی داچوون بە چەمكە فیزیاییەكان، لە لایەكی دیكەوە فیزیا و زانستەكانی سروشتیش لە كاتی بایەخیان بە زانست ء دۆزینەوەی شتی تازە سوودیان بۆ فەلسەفە دەبێت. لەمەوە دەتوانین بڵێین كە ئەركێكی دیكەی فەلسەفە بریتییە لە وردبینی ء چوونە قوڵایی هەندێك لەو بابەتە كۆنانەی كە لە لێكۆڵینەوەكاندا بە هەڵەدا چووین ء پێویست بەوە دەكات دووبارە و سەر لەنوێ دابڕێژرێتەوە. بۆیەش پێویستە ئاگامان لەو پێوەندییە بێت كە لە نێوان فەلسەفە و فیزیادا هەیە و ئەگەر فەلسەفەش پشت بە ئەنجامەكانی باس ء لێكۆڵینەوە زانستییە پسپۆرییەكان نەبەستێت، ئەوا دەرەنجامەكان نابنە سەرچاوە.
لەبارەی پێوەندیی نێوان فەلسەفە و فیزیاشەوە ناتوانین هیچیان بە پێش ئەوەی دیكەیان بخەین، بەڵكو پێویستە توێژینەوە لە ئاستی كارلێكی نێوانیان بكەین. ئێمە بە تەنیا بە ڕێگەی بیركردنەوەی فەلسەفیانە، ناتوانین تیۆرێكی فیزیایی دابنێین، چونكە بەر لە هەر شتێك تیۆرە فیزیاییەكان پێویستیان بە ڕاستییە پڕاكتیكییەكان هەیە و ئەركی فەلسەفەش نییە دەستەڵات بەسەر ئاراستە نوێیەكانی پێشكەوتنەكانی فیزیادا بسەپێنێت یان ئەركی فەلسەفە نییە تیۆر و ئاراستە نوێیەكانی فیزیا قبوڵ بكات یاخود ڕەتیان بكاتەوە، بەڵكو ئەركی فەلسەفە لەوەدایە كە ئەو هەواڵ ء گۆڕانكاری ء دۆزینەوە تازانە كە لە فیزیا و زانستەكانیش بە شێوەیەكی گشتی ڕابگەیەنێت ء وا بكات چەمكەكان بە شێوەیەكی سادە لە لایەن وەرگرەوە قەبوڵ بكرێت، كاتی خۆی چەندین فەیلەسوف كەوتنە تانە ء تەشەر لێدان ء ڕەخنەی ناجۆر لە تیۆرە ڕێژەییەكەی ئەنیشتاین، چونكە بە تەواوی لە ناوەڕۆكە بابەتییەكانی نەگەیشتبوون ء جیاوازییان لە نێوان ناوەڕۆكەكەی ء ئەو لێكدانەوە فەلسەفییانە نەدەكرد كە بە هەڵە بۆی كرابوون. هەر كاتێك پارادۆكس كەوتە نێوان شتە تازە سەر هەڵداوەكانی سروشتناسی ء فیزیا لەگەڵ گوتارە فەلسەفییە كۆنەكان، یاخود ئەگەر دۆزینەوە تازەكانی سروشت ء فیزیا لەگەڵ گوتاری فەلسەفی یەكانگیر نەبۆوە، ئەوا پێویستە گوتارە فەلسەفییەكە خۆی ڕاست بكاتەوە تا یەكانگیری دێتەدی، چونكە ناكارێ گۆڕان بەسەر ڕاستییە زانستییەكانی سروشتدا بێت بۆ ئەوەی یەكانگیری لە نێوان فەلسەفەی كۆن ء ڕەهەندەكانی دیكەی سروشتدا بێتە دی، پێویستە ئەوە بێنینە بەرچاو كە دنیا لە زۆر ڕووەوە ئاڵۆزە، بۆیە پێویستە یەكانگیری لە نێوان لێكدانەوە فەلسەفییەكان ء تیۆرە فیزیاییەكاندا هەبێت بە هۆی ئەوەی كە تیۆرەكان بە بنەما مادییەكانەوە پابەندن. پێشكەوتنەكانی توێژینەوە زانستییەكانیش دەریدەخەن كە كامە لەم تیۆرانە تەواو و دروستن، توێژینەوەی فیزیایی بڕیار دەدات كە تیۆری ڕێژەیی ء تیۆری كوانتی ء تیۆری گەردوونیی بەرفراوان ء هەموو ئەو تیۆرانەی كە لە دوا ڕۆژیشدا دێنە ئاراوە تا چەند ڕاست ء دروستن. لە چاخەكانی كۆن ء ناوەڕاستیش فەلسەفەی سروشت ئەوەندە بڕی نەدەكرد و لەگەڵ پێشكەوتنەكانی سروشتزانیدا نەبوو، لە سەردەمی ڕێنیسانسەوە زۆر لە فیزیازانەكان ء زانایانی سروشت هەستێكی وایان لا دروست بوو كە فەلسەفە پێویست نییە و هەندێكیان داوایان دەكرد كە لا لە فەلسەفە نەكرێتەوە و وازی لێ بهێنرێت، فەیلەسوفەكان زانایانی سروشتیان بە بیر تەسك وەسف دەكرد و ئەوانیش فەیلەسوفەكانیان بە هیچ دادەنا، هەروەها زۆرێك لە زانایانی فیزیا و سروشت فەلسەفەیان بە خەون ء وەهمی زیانبەخش دادەنا. دیارە هەموو ئەمانەش هەڵەی كوشندە بوون، چونكە هەر مرۆڤێك لە هەر كارێكی دا بە شێوەیەكی گشتی پێویستی بە لایەنێكی فەلسەفە ء بیركردنەوە هەیە، جا ئەگەر هەست پێ بكات یاخود نا، ئەگەر زانایان وا تێبگەن كە بێ فەلسەفە ئازادی بە دەست دێنن، ئەوا پێویستە ئەوە بزانن كە ناتوانن بێ بیركردنەوە و بە قووڵداچوون لەكار و كردارەكانیاندا پێشكەوتن بەدی بێنن، بۆ بیركردنەوەش چەندین بنەما پێویستە. ئەم بیرۆكە و باوەڕانە تا سەدەی بیستەم درێژەیان كێشا و ئەنیشتاین لەم بارەیەوە دەبێژێ: (لەسەرەتای سەدەی بیستەم چەند فیزیاناسێكی كەم پەنایان بۆ بیركردنەوەی فەلسەفیانە برد، بەڵام ئێستا خەریكە هەموو فیزیاناسان دەبنە فەیلەسووف، هەرچەندە هەندێكیان بە فەلسەفەی خراپ سەرسام بوون(*).
دیارترین ئەو فیزیاناسە هاوچەرخانەی كە دووپاتی بایەخی ڕوانینەكانی فەلسەفەی كردەوە بۆ پێشكێش كردن ء گەیاندنی توێژینەوەی زانستی ماكس پلانك بوو كە دەڵێت ڕوانینی توێژەر بۆ جیهان جۆر و ئاراستەی توێژینەوەكەی دیاری دەكات، هەروەها لویس دیبرۆلی دەڵێت ئەو كەلێنەی كە لە سەدەی نۆزدەم لە نێوان زانست ء فەلسەفەدا هەبوو زیانێكی زۆری بە زانست ء فەلسەفە بەیەكەوە گەیاند، بەڵام ماكس بۆر وای بۆ دەچێ كە فیزیا زیندەگیی نامێنێ تەنیا ئەگەر درك بە واتای فەلسەفیی ئەنجام ء هۆكارەكانی نەكات.
فیزیای نوێ زۆرجار بە (فیزیای شۆڕشگێڕ) وەسف كراوە كە ئەم وەسفەش بە تەواوی تووشی پێكان هاتووە، چونكە فیزیای نوێ بۆتە هۆی بازدانی گەورە و فراوان لە بۆچوونەكانمان لە بارەی ماددە و تایبەتمەندییەكانی وێنەی سروشت كە فیزیای نوێ ء چەمكەكانی ء یاساكانی دایهێنا، ئەمە پێویستیی بە لێكدانەوەی فەلسەفیی نوێ ء قووڵ بوونەوەی فەلسەفیی تازە هەیە و زۆرجاران فیزیای نوێ پرسیار و پرسی فەلسەفی دەوروژێنێ، بە شێوەیەك سنووری ڕەهەندەكانی فیزیا دەبەزێنێ، وەك تیۆری كوانتەم Quantum Theoryو پرسی فەزا و زەمەن ء بێكۆتا لە تیۆری ڕێژەیی. هایزنبێرگ ئاماژەی بەو قورساییە كردوە كە ڕووبەڕووی هەوڵەكانی گونجاندنی نێوان چەمكە نوێیەكانی فیزیا و فەلسەفە و هەوڵەكانیان بۆتەوە كە بۆ دەرەنجامە فەلسەفییەكان بۆ دۆزینەوە و داهاتنە فیزیاییەكان، كارێكی زۆر سوودمەند و پێویست بوون.
پێویستە ئەوەش بزانین كە ئەو بیرۆكەی لێكدانەوە فەلسەفییانەی فیزیاناسەكان پێشكەشی دەكەن مەرج نییە بەردەوام لە توێژینەوە و داهێنانە فیزیاییەكانیان بەرەنجام هاتبێت، بەڵكو لێرەدا فیزیاناسان كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی تێكڕای فەلسەفەكان ء تەوژمە فیكرییە باوەكانی سەردەمانی خۆیان ء كۆمەڵگاكەیان، بۆیەش ئەمە بۆتە هۆی ئەوەی كەوا زۆر لە فیزیاناسەكان بیروڕای فەلسەفیی دژ بە یەكیان هەبێت بۆ لێكدانەوەی هەمان تیۆری فیزیایی. لە فیزیاناساندا هەن بۆ لێكدانەوەی میكانیكی كوانتەم باوەڕی بە هۆكارێتیی جیهانی بچوك نییە، گوایە ڕووداوەكان بە شێوەیەكی ڕەمەكی بەرپا دەبن، هەروەها هەشیانە باوەڕی بە هۆكارێتی هەیە و پێی وایە باوەڕ نەبوون پێی كەموكورتی لە زانستدا و ڕووانینی نازانستانە بۆ جیهان دێنێتە كایەوە. ئەمانە هیچ لە بایەخی زانستیی هیچێك لە زاناكان كەم ناكاتەوە، بەڵكو تێكڕای زاناكان لە دێرزەمانەوە تا ئێستا خزمەتی گەورەی مرۆڤایەتییان كردوە و بە هەموویانەوە توانیویانە كاربكەن تا زانست بگاتە ئەو ئاستەی كە ئێستا تێیدایە ء بە بێ بەرهەمەكانی ئەوان ناتوانرێت ئێستا لەبارەی ڕوانینی زانستانە بۆ جیهان قسە بكەین. جیهانی سروشت لە نێو توێژینەوەی زانستیانەی سروشتدا پێویستی بە هزر و ئاوەزێكی ماددی هەیە، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە جیهان لە هەموو پرس ء لێكدانەوەیەكدا، هەروەها لە هەموو ئەو لێكدانەوە و بیروڕایانەی دێنە ئاراوە، فەلسەفەیەكی ماددی هەیە، زۆر لە زاناكانی وەك ئەنیشتاین ء ماكس بۆرن پشتگیرییان لە ماددیەتی فەلسەفی كردوە بێ ئەوەی ڕاستەوخۆ پەیامەكانیان پێشكەش بكەن، هەروەها لە مێژووی ژیانی هەندێكیاندا هەندێك جار گۆڕینی بیروڕا هەبووە لە نێوان فەلسەفەی میسالی ء فەلسەفەی ماددی، لەوانە هایزنبێرگ ئەو بیرۆكە نوێیانەی كە فیزیای هاوچەرخ هێنانیە ئاراوە بوونە پێگەیەك بۆ زۆر لە فەیلەسوفانی بوارەكانی زانستەكان بە مەبەستی پاساو هێنانەوە بۆ بیرۆكە و داهێنانەكانیان بە تایبەت ئەوانەی پێوەندییان بە غەیبەوە هەیە و بۆ ئەم مەبەستەش بە شێوەیەكی گشتی زیاتر پەنا بردرایە بەر یاساكانی میكانیكی كوانتەم لە بارەی سەرژمێركارییەكان، هەروەها پێوەندی ء بیروباوەڕەكەی هایزنبێرگ وتوێژی لەبارەوە كراوە و قسە و باس لە بارەیەوە هاتە گۆڕێ، بۆ ئەمەش زانا ماكس بۆرن لەمبارەوە باس لە ئەزموونی خۆی دەكات ء دەڵێت: هەندێك كەس خۆشحاڵ بوونە بەوەی كە فیزیا پەنای بۆ میكانیك بردووە، ئەوكاتەی باسەكانم بڵاوكردنەوە لەبارەی لێكدانەوەكانم بۆ سەرژمێركاریی میكانیكی كوانتی، ڕۆژێكیان پیاوێك هاتە لام ء یەك لە كتێبە پیرۆزەكانی بەدەستەوە بوو و وایدەزانی كە من بۆ كار و بۆچوونەكانم پەنا بۆ رێنمایی ء ڕێوشوێنە رۆحییەكان دەبەم.
M. Boran، physik Wandel meiner zeit، 1959 دیارە ئەم بیرۆكانەش دژكارییان بەرانبەر بە یەك هەبووە. كار و بۆچوونی فیزیاناسان ء زانایانی ئەم بوارە زیاتر پێوەندییان بە ماددەوە بووە و زۆر لە زانا و بیرمەندانی ئەوكات دژایەتییان بەرانبەر بە ڕەوتە غەیبییە تاریكەكانەوە نیشاندا و توانییان ئەم بیر و بۆچوونانە بەلاوە بنێن. ئەمەش لە هەمان كاتدا و خۆی لە خوێدا ئەوە دەسەلمێنێت كە مەحاڵە هاوگونجانێك لە نێوان سروشتزانی ء ڕێباز و باوەڕە غەیبییەكان ء ماجیك ء بۆچوونە پڕو پووچەكاندا هەبێت. بۆ ئەم مەبەستە چەندین زانا و بیرمەند قوربانییان داوە و ماكس بۆرن بەر هەڵستیی خراپ بەكاربردنی یاسا ژمێركارییەكانی بواری میكانیكی كوانتیی كرد لە پاساوی ئەوەی غەیب ء بیروباوەڕە سەیر و سەمەرەكان هێزێكن لە سەرووی سروشتەوە.
ماددە لە فیزیاو فەلسەفەدا
تا ساڵانێك لەمەوبەر وا دەزاندرا كە ماددە هەر شتێكە كە شوێنێك لە بۆشایی داگیر دەكات ء كێشی هەیە یان بارستایی هەیە. تەنانەت نیوتن لە كتێبێكی دەربارەی (بیناییزانی) لە ساڵی 1704 نووسیویەتی (وادەردەكەوێت كە خودا ماددەی دروست كرد، لە شێوەی وردیلەی ڕەق ء چەسپاو بە یەكتر و قورس ء جوولاو و بە جۆرەها شێواز و قەبارە و سیفەت دروستی كردن، ئەم وردیلە ڕەقانە زۆر بە هێز بوون ء ورد و خاشیش نەدەبوون ء تەنانەت هیچ هێزێكی ئاسایی نەیتوانیوە پارچە پارچەیان بكات).
Newton، optics، London، 1704
لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدە ڕێبازە یۆنانییەكان دەربارەی گەرد هاتنەكایەوە، لەگەڵ پێشكەوتنەكانی زانستی كارەبا ئەو بۆچوونە میكانیكییە بەرتەسكانە كەوتنە لاوە، چونكە لەگەڵ زانستی كارەبادا (بوار- Field) لە تەك ماددە بۆ لێكدانەوەی دیاردە سروشتییەكان هاتە كایەوە، سەرباری ئەو پێشكەوتنە و هەموو ئەو بەرەو پێش چوونانەی لە سەدەی بیستەم لە بوارەكانی فیزیای نوێدا هاتنە ئاراوە، چەمكی (ماددە) تا ئەمڕۆشی لەگەڵدا بێت هەمان چەمكە میكانیكییەكەیە كە پێشتر باسمان لێوەكرد. واتە ماددە هەر شتێكە لە گەردووندا كە بارستەی هەبێت ء بۆشاییەكیش داگیر بكات، ماددەش وەك پێشتر باسمان لێوە كرد چەندین جۆر و شێوە و خاسیەتی تایبەتی هەیە و لێكۆڵینەوە لە پێكهاتە و كارلێكە لێك جیاكانی ماددە لەگەڵ یەكتردا دەچنە خانەی زانستی كیمیاوە، ئەمەیان لە شێوە و خاسیەت، هەروەها دۆخەكانی ماددەش چوار جۆرن كە بەردەوام ئەم دۆخانە لە گۆرانكاریی بەردەوامدان بەهۆی كارلێكە دەرەكییەكانەوە ئەم گۆڕانانە دێنەكایەوە، چونكە ئەگەر ماددە لە دۆخێكدا بێت ئەوا بە پێی یاسایی یەكەمی نیوتن هەر لەو دۆخەدا دەمێنێتەوە، بەڵام گۆرَانكاری ء كارلێكە دەرەكییە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆكان وا دەكەن ئەم دۆخانە بگۆڕێن. دۆخەكانی ماددەش بریتین لە ڕەقی و شلی ء گازی ء پلازما.
ماددە لە دۆخی ڕەقیدا هێزی نێوان گەردەكانی هێزێكی یەكجار زۆرە، هەروەها جوولەی لەرینەوەی گەردەكانی و توانای پەستاوتنی یەكجار كەمە و تەنانەت شێوە و قەبارەیان لە دۆخە ئاساییەكەی خۆیدا جێگیرە و ناگۆڕێت، بەڵام ماددە لە دۆخی شلیدا هێزی نێوان گەردەكانی كەمترە وەك لە دۆخی ڕەقیدا دەیبێت ء جوولەی گەردەكانیشی ئازادترە و تەنانەت توانای پەستاوتنی یەكجار كەمە بە شێوەیەك ئەو توانایە وەك ئەوەیە نەیبێت، بۆیە فەرامۆش دەكرێت، هەروەها ماددە لە دۆخی شلیدا شێوەی دەگۆڕێت ء شێوەیەكەی هەمان شێوەی ئەو دەفرە یان ئەو شتە وەردەگرێت كە تێی دەكرێت ء قەبارەی ماددەش لەم دۆخەدا بە هیچ شێوەیەك ناگۆڕێت ماددە شلەكان هەندێك سیفەتی دیكەشیان هەیە وەك ڕووكشان ء لینجی ء یەكگرتوویی..
ماددە لە دۆخی گازیدا هێز لە نێوان گەردەكانیدا نزیكە لە نەمان ء جوولەی گەردەكانیشی یەكجار زۆرە و توانای پەستاوتنی یەكجار زۆرە و شێوە و قەبارەشیان دەگۆڕێت، پێویستە ئەوەش بزانین كە بە شلە و گاز دەگوترێت شلگاز (الموائع)، چونكە لەم دۆخەدا گەردەكان لەسەر یەكتر دەخزن ء شلگازەكان سیفەتی ڕۆیشتنی خشۆكانەشیان هەیە.
ئەگەر پلەی گەرمیی ئاو بەرزكرایەوە بۆ زیاتر لە 374 پلەی سەدی ئەوا دەبێتە گاز، هەروەها ئەگەر پلەی گەرمییەكەی لەو پلەیە نزمتر بوو ئەوا دەبێتە هەڵم.
سەبارەت بە دۆخی چوارەمی ماددەش كە نزیكەی 99%ی ماددەكانی گەردوون لەم دۆخەدان و بریتییە لە دۆخی بە ئایۆن بوو و بە شێوەیەكی گشتی گەرمە و ژمارەیەكی یەكسان لە بارگەی سالب ء موجەبی تێدایە و بە زۆری لە چینە بەرزەكاندا هەیە و ئەوتیشكانەی لە خۆرەوە دەگەن وەك تیشكی ئێكس ء تیشكی سەروو وەنەوەشەیی بەر گەردەكانی هەوا دەكەون ء دەیانكەن ئایۆن. لەسەر ڕووی زەوی دۆخەكانی پلازما بریتییە لە گڕی ئاگر و ئاگری پاشكۆی مووشەكەكان ء تەقینەوە ناوكییەكان. ئەم دۆخە بواری كارەبا دەگەیەنێت، هەروەها هەردوو بواری كارەبا و موگناتیسیش كاری لێ دەكەن.
پێویستە ئەوەش بزانین كە ماددەكان بە شێوەیەكی گشتی چەندین سیفەتی گشتییان هەیە، لەوانە: جیڕی، سترێس، بەرگری، مانەوە لە دۆخی خۆی بێ كارلێكە دەرەكییەكان، كۆنۆچكەداری porosity. چەمك ء تێگەیشتن لە ماددە بە شێوەیەكی واقیعیانە لێكدانەوەیەكی فەلسەفییانەی پێویستە و بە شێوەیەكی دیاریكراو پابەندی ماددەیەك یان بنیادی ماددەیەك نابێت، بەڵكو لێكۆڵینەوە و بە قووڵداچوون لە بنیاد و پەیكەر و پێكهاتەكانی ماددە و تایبەتمەندییە فیزیایی ء كیمیاییەكانی بریتییە لە ئەركەكانی زانستە پسپۆرییەكان ء چەمكەكانی ماددەش بە شێوەیەكی فەلسەفییانە لە زانیارییە زانستییەكانی سروشت بەرانبەر پێكهاتە و تایبەتمەندییەكانی ماددە جیانابێتەوە، بەڵكو پابەندی یەكترن ء لێك جیاكردنەوەی ئەم چەمكانەش دەبێتە هۆی لێك جیاكردنەوەی فەلسەفەی زانستی لە زانستە پسپۆرییەكان.
هەر لە سەردەمانی كۆنەوە تا ئێستاش پێشكەوتنی چەمكی ماددە پابەندە بە پێشكەوتنەكانی بیر و زانیاریی مرۆڤ لەگەڵ ئەو دەوروبەرەی تێیدا ژیاوە. چەمك ء تێگەیشتن لە ماددە لای فەیلەسووفەكانی هیندی كۆن ء چین بە شێوەیەكی سروشتی پێنەگەیشتبوو، بەڵكو ئەوان لەو باوەڕەدا بوون كە بوونی شتەكان ء دیاردە سروشتییەكان بوونێكی بابەتیانەیە و جیایە لە مرۆڤ، بەڵام فەیلەسووفەكانی گریكی كۆن (سەدەی شەشەمی بەر لە زایین) بوونی جۆراوجۆری تەنەكانیان بۆ تاكە توخمێكی سەرەكی دەگەڕاندەوە.
بۆچوون ء ڕێبازی (گەردی)ی كە بیرۆكەكەی لە سەرەتاوە لای دیمۆكریت دامەزرا و لە لایەن ئەبیقۆر و لۆكریتس پەرەی پێ درا و بەو باوەڕە گەیشتن كە توخمە سەرەكییەكەی ماددە بریتییە لە تەنۆلكەی یەكجار بچوك ء توانای وردكردن ء لێك جیاكردنەوەیان نییە (گەردەكان) كە لە پێكهاتە و شێوە و شوێنیاندا جیاوازن ء لە ژمارەیەكی یەكجار زۆر و لە ژمارە نەهاتوو لە تەنۆلكەی یەكجار بچووك پێك دێن ء بە جۆرەها شێوەش وابەستەی یەكترن. ماددە لای ئەرستۆ بریتی بوو لە بوونی ماددە لە بنەڕەتەوە، واتە ماددەی بۆ بنەڕەتی بوونی دەگەڕاندەوە و لەو باوەڕەشدا بوو كە هەموو شتێكی لێ پێكدێ ء یەك سیفەتیش كۆیان ناكاتەوە، بەڵكو توانای یەكگرتووییان هەیە و شێوەیەكیان لێ پێكدێ فەیلەسووفانی ئەوروپا لە سەدەكانی ناوەڕاست سوودیان لە بیرۆكەكەی ئەرستۆ لەبارەی ماددەوە بینی بەو پێیەی تەنیا بریتییە لە توانای بوونی ماددە و بۆچوونەكانیان بۆ مەبەستەكانی كڵێساش بەكار دێنا، بەڵام دواتر چەندین زانای لە چەشنی برۆنۆ و گالیلۆ ڕووبەڕووی فەیلەسووفەكانی ئەوروپا بوونەوە و پشتگیریی تەواویان لە چەمك ء بۆچوون ء ڕێبازی (گەرد)ی كرد و برۆنۆ ڕایگەیاند كە ماددە بریتییە لە نەژادی حەقیقەت ء پێویستیشە جیاوازی لە نێوان چەمكی ماددە و جۆرە هەستیارەكانی بكرێت، هەروەها بیكۆن ڕووبەڕووی بۆچوونەكانی ئەرستۆ بۆوە و ئەویش پشتگیریی لە (تیۆری گەردی) كرد و وای بۆچوو كە ماددە و شێوە و جوولە پێكهاتەیەكی یەكانەیان هەیە و جوولەش بریتییە لە گرنگترین سیفەتەكانی ماددە، هەرچەندە ماددە گەلێك سیفاتی دیكەشی هەیە.
* سەرۆكی یەكێتیی نووسەرانی كورد / لقی هەولێر
سه‌رچاوه : http://www.rubernet.net/articles/5862-bdulrahman-farhadi-rubernet.html
به‌رێزان له كۆتایی هه‌ر وه‌رزێكی خوێندن ئه‌زموونی كۆتایی وه‌رز ئه‌نجام ده‌درێت كه ئه‌مه‌ش گرنگی تایبه‌تی خۆی هه‌یه ، بۆیه پێویسته تۆمارێكی تایبه‌ت هه‌بێت كه هه‌موو زانیاریه‌كانی تێدابێت ، بۆیه له‌سه‌رداواكاری هه‌ندێك له به‌رێهوه‌به‌ران ئه‌وا ته‌واوی تۆماره‌كه‌م لێره‌دا داناوه كه بۆ سالی خوێندنی 2011 - 2012 دروستكراوه له‌گه‌ل رێزم
